Autor: Beatrice Leung1
Wprowadzenie: Kościół Katolicki przed rokiem 1949
Kościół katolicki na Tajwanie powstał dzięki staraniom hiszpańskich misjonarzy z Zakonu Dominikanów (chiń.: Daominghui 道明會), którzy przybyli na Tajwan z Filipin w 1626 roku. W czasach obowiązywania portugalskiego Padroado2, hiszpańskim misjonarzom nie wolno było schodzić na ląd w Makau, które było wtedy najważniejszym portem w drodze morskiej na Daleki Wschód przez Cieśninę Malakka do Japonii. Zamiast tego pozwolono im osiąść na Tajwanie, opustoszałej wyspie o niewielkim znaczeniu u wybrzeży Chin kontynentalnych.
Hiszpańscy misjonarze dotarli do Keelung oraz Tanshui w północnej części wyspy, gdzie próbowali nawracać pierwotnych mieszkańców z plemienia Pingpu. Zanim jednak rozszerzyli swoją misyjną działalność na pozostałe części wyspy, zostali wygnani z Tajwanu przez Holendrów w 1642 roku. Przez ten krótki czas misyjne wysiłki nie przyniosły jednak wielu rezultatów.
Dwieście lat później przedstawiciele rządu Qingów podpisali traktat z Tiencin, który zezwalał Francuzom na pracę misjonarską i doprowadził do ponownego przyjęcia misjonarzy w Chinach. W wyniku tego porozumienia Hiszpanie przejęli w 1858 roku ponownie obszar misyjny na Tajwanie, który był już wtedy częścią Cesarstwa Chińskiego. Przez 36 kolejnych lat konwersje ograniczały się w istocie tylko do nizinnych terenów Tajwanu. Większość mieszkańców miast tajwańskich było migrantami z prowincji Fujian bądź innych nadmorskich prowincji chińskich, którzy wychowali się w chińskiej kulturze, a przez to nie byli zbyt otwarci na obce religie, często nie rozumiejąc ich3.
W wyniku wojny chińsko-japońskiej w 1895 roku wyspę przejęli Japończycy i utrwalali tam swoje panowanie. Tajpej stało się stolicą wyspy. Przed przybyciem Japończyków katolicka misja w Tajpej posiadała już bardzo mały kościół w dzielnicy gospodarczej Twa-tutia (Dadaocheng 大稻珵). W 1887 roku został zniszczony przez tajfun. Ze względu na plan zabudowy miasta katolicy zostali poproszeni o odbudowanie kościoła w innym miejscu, za co rząd japoński wypłacił stosowną rekompensatę4. W czasie japońskiego panowania na Tajwanie Kościół katolicki uzyskał osobowość prawną, aby dominikanie czuli się pewniej i aby ich własność była chroniona.
Przed rządami Japończyków Kościół katolicki na Tajwanie był częścią wikariatu apostolskiego Xiamen w prowincji Fujian. W 1904 roku misjonarze dominikańscy Tajwanu przeszli pod jurysdykcję apostolskiej prefektury Shikoku w Japonii, w ten sposób zwierzchnictwo nad Kościołem Tajwanu z politycznych przyczyn zostało przeniesione z Chin do Japonii. W czasie japońskiej dominacji na Tajwanie w 1913 roku została utworzona apostolska prefektura Tajwanu. W ten sposób Kościół na Tajwanie z misyjnego terenu dominikanów stał się częścią struktury kościelnej. W roku 1941 pochodzący z Nagasaki Japończyk ks. Sa-towaki Asajirō 里協淺次郎 został mianowany apostolskim prefektem Tajwanu. Wspierał go pierwszy wyświęcony rodowity Tajwańczyk, ks. Raymond Tu Min-cheng (Tu Minzheng 涂敏正)5. Po drugiej wojnie światowej, gdy Japończycy opuścili wyspę, ks. Tu został administratorem Kościoła na Tajwanie.
Przez 50 lat japońskiej dominacji Kościół katolicki stopniowo się rozwijał. W 1895 roku liczba katolików na wyspie wynosiła zaledwie 1000 osób, pod koniec rządów Japonii (1945) żyło tutaj 10 000 katolików.6
W roku 1916 założono szkołę dla dziewcząt bł. Imeldy (ang. Blessed Imelda Girl’s School, chiń. Jingxiu nüzi zhongxue 靜修女子中學). Ta ciesząca się uznaniem szkoła średnia dla dziewcząt była cennym wkładem misji katolickiej w edukację za czasów panowania japońskiego.
Pole herbaty na Tajwanie. Fot. Andrzej Kołacz SVD
Kościół na Tajwanie po roku 1949 – przegląd
Koniec wojny domowej w Chinach kontynentalnych w 1949 roku sprawił, że wielu chińskich intelektualistów przesiedliło się na Tajwan, zaś wyspa z prowincji stała się ostoją narodowej kultury chińskiej, z własnym Narodowym Muzeum Pałacowym oraz Akademią Sinica7. Według opublikowanych badań na Tajwan uciekło ponad milion mieszkańców Chin kontynentalnych, w tym około 1000 księży, zakonników i sióstr zakonnych8. Przez kolejne dwadzieścia lat w większości kościołów na wyspie posługiwali księża i siostry, którzy pochodzili z kontynentu. Pracując z entuzjazmem, traktowali Tajwan jako przejściową ojczyzną, gdyż nadal mieli nadzieję na powrót do Chin. To wyjaśnia też, dlaczego wielu z nich nie uczyło się dialektu minańskiego (tajwańskiego), choć Tajwan jawił się jako „żyzna gleba” pod zasiew ewangelizacji9. Księża z kontynentu koncentrowali swoje wysiłki na rzecz mówiących po mandaryńsku Chińczyków z kontynentu i niewielu interesowało się ludźmi posługującymi się dialektem minnańskim, czyli wcześniejszymi osadnikami. Po tym jak Tajwan (Republika Chińska) w 1971 roku utracił członkostwo w ONZ na rzecz Chińskiej Republiki Ludowej, dla Chińczyków z kontynentu stało się jasne, że myśl o powrocie do kraju przodków była nierealna. Stopniowo zaczynali myśleć o pozostaniu na Tajwanie.
Kiedy w latach 50. tworzono nowe diecezja na Tajwanie, ich administrowanie powierzono biskupom z kontynentu. Zgodnie z prawem kanonicznym urzędy na Tajwanie miały status przejściowych zamienników, ich obowiązki i odpowiedzialność nadal dotyczyła ich wcześniejszych diecezji w Chinach kontynentalnych10. Liczba katolików na Tajwanie, których w 1948 roku szacowano tylko na 12 000, zwiększała się bardzo szybko i w latach między 1950 a 1969 zwiększyła się do 300 tysięcy11.
Nowy okres w rozwoju Kościoła katolickiego na Tajwanie zaczął się w latach 70. ubiegłego wieku wraz z rozkwitem gospodarki przemysłowej, która uczyniła z niego jeden z czterech tygrysów Azji (ang. Four Little Dragons of Asia)12. Jednakże liczba nowo ochrzczonych w tym samym okresie zaczęła maleć. Później doszło do dramatycznego spadku liczby katolików z 290 tys. w 2008 roku do 230 tys. w 2014 roku.
Podział administracyjny Kościoła na Tajwanie13
Pierwsza faza podziału
W 1949 roku Kongregacja Krzewienia Wiary (Propaganda Fide)14 planowała z inicjatywy abp. Celsa Costantiniego (chin. Gang Hengyi 剛恆毅), jej sekretarza, utworzenie kościelnych regionów na wyspie. Costantini zaproponował, aby północna część Tajwanu przypadła księżom z Chin kontynentalnych oraz chińskiemu Zgromadzeniu Zakonnemu Congregatio Discipulorum Domini (Zhutuhui 主徒會, Kongregacja Uczniów Pana, CDD), które Costantini założył w 1927 roku w Xuanhua w prowincji Hebei15. Abp Yupin (Yu Bin 于斌) z Nankinu miał przewodzić regionowi północnemu.
W trakcie rozmów co do podziału administracyjnego Kościoła abp Antonio Riberi (chiń. Li Peili 黎培理), ówczesny nuncjusz w Chinach, oraz Costantini byli odmiennego zdania, kto powinien zarządzać północną prowincją. Riberi był przeciwny kandydaturze pronacjonalistycznego16 abp. Yupina na zwierzchnika Północnego Tajwanu17. Costantini pragnął powierzyć północ swojemu zgromadzeniu, ponieważ południowa część Tajwanu administrowana była przez hiszpańskich dominikanów. Jako kandydaturę kompromisową w związku z odmiennymi opiniami Riberiego i Constantiniego zaproponowano ostatecznie o. Josepha Kuo CDD (Guo Ruoshi 郭若石) jako zwierzchnika apostolskiej prefektury Tajpej. Wyspa zatem została podzielona na dwa regiony: apostolską prefekturę Tajpej pod kierownictwem Joseph Kuo jako teren misyjny Kongregacji CDD oraz apostolską prefekturę Kaohsiung powierzoną zarządowi hiszpańskich dominikanów na południu. W październiku 1950 roku utworzono apostolską prefekturę Taichung, wydzieloną z prefektury Kaohsiung. Obejmowała miasto Taichung oraz okręgi Changhua i Nantou. Biskup William Kupfer MM (chin. Cai Wenxing 蔡文興) został mianowany pierwszym apostolskim prefektem Taichung.
W 1952 roku Watykan wyniósł Tajwan do godności 21. prowincji Kościoła w Chinach i w związku z tym Tajpej stało się arcybiskupstwem. Oznaczało to innymi słowy, iż Kościół na Tajwanie zależał bezpośrednio od kurii rzymskiej i od 1952 roku stał się „zamiennikiem” dla Kościoła Chin kontynentalnych. Przyczyną tych decyzji był fakt, iż Tajwan był jedyną prowincją Chin, która bez politycznych przeszkód mogła swobodnie działać. 3 października 1952 przeniesiono do Tajpej nuncjaturę apostolską Chin, która natychmiast rozpoczęła działalność18.
W tym samym roku utworzono na wyspie dwie kolejne prefektury apostolskie: Hualien i Chiayi, które powierzono biskupom z Chin kontynentalnych. Apostolskim prefektem Hualien został dawny biskup Yingkou w Liaoning, bp André-Jean Vérineux (chin. Fei Shengyuan 費聲遠), członek Missions Etrangères de Paris (Paryskie Misje Zagraniczne, MEP). Obszar apostolskiej prefektury Hualien wyodrębniono z apostolskich prefektur Tajpej oraz Kaohsiung. Z kolei prefekturę Chiayi powierzono bp. Thomasowi Niu Huiqing 牛會卿, Chińczykowi i dawnemu biskupowi Yanggu w prowincji Shandong. Obszar tej prefektury wydzielono z prefektury Kaohsiung i obejmował on okręgi Chiayi oraz Yunlin.
Drugi okres podziału
W 1961 roku Rzym zdecydował o utworzeniu diecezji Tainan oraz Hsinchu. Pierwszą diecezję wyodrębniono z obszaru prefektury Kaohsiung; obejmowała miasto Tainan oraz Peskadory (Wyspy Penghu)19. Diecezję Hsinchu wydzielono z Tajpej; obejmowała okręgi Taoyuan, Hsinchu i Miaoli. Do tego Watykan wsparł kwestię indygenizacji Kościoła tajwańskiego, powołując chińskiego dominikanina o. Cheng Tien-siang OP (Zheng Tianxiang 鄭天祥) na biskupa diecezji Kaohsiung, a dwóch chińskich księży, którzy studiowali w Rzymie i pracowali w kurii, na biskupów dwóch nowych diecezji: ks. Tou Pao-zin (Du Bao-jin 杜寶晉) został biskupem Hsinchu, zaś ks. Lokuang (Luo Guang 羅光) biskupem Tainanu. Na krótko przed i po rozpoczęciu Soboru Watykańskiego II (1962–1965) wszystkie apostolskie prefektury Taiwanu zostały podniesione do rangi diecezji; jako ostatnia prefektura apostolska Hualien 15 lipca 1963 roku z bp. André-Jean Vérineux MEP jako administratorem20.
Trzecia faza podziału
25 września 1968 roku wyspy Kinmen i Matsu, które wcześniej należały do diecezji Xiamen lub Fuzhou, zostały przekształcone w prefekturę Kinmen-Matsu, a bp Philippe Côté SJ (chin. Tai Yi’ou 邰軼歐, wcześniej biskup Xuzhou w prowincji Jiangsu) stał się jej ordynariuszem21. Z diecezji Tainan wydzielono apostolską prefekturę Penghu, na czele z o. Edouardem Gabrielem Quintem OFM (chiń. imię Gan Lin 甘霖), dawnym apostolskim prefektem Weihai-wei w Shandong. W 1969 roku abp Yupin został kardynałem i tym samym następcą kard. Thomasa Tiena SVD (Tian Gengxin 田耕莘), czyli najwyższym hierarchą Kościoła katolickiego na Tajwanie.
Niedzielna msza św. na Tajwanie. Fot. Heinz Helf SVD
Duchowieństwo wychodźcze na Tajwanie
Niektórzy biskupi, zbiegli z kontynentu, znaleźli azyl na Tajwanie. Ich dotychczasowe zobowiązania w dawnych diecezjach na kontynencie nie zostały zawieszone. Kongregacja Krzewienia Wiary poinformowała bp. Charlesa Josepha van Melckebeke CICM (chin. Wang Shouli 王守禮), apostolskiego wizytatora wszystkich zamorskich Chińczyków, że jurysdykcja wygnanych biskupów w ich chińskich diecezjach jest utrudniona, lecz nie zawieszona22. Oznaczało to, że biskup zachowywał swój urząd, nawet jeśli nie mógł go pełnić na danym miejscu. Jednakże, jeśli zarówno biskup, jak i księża z tej samej diecezji znajdą się w tym samym nowym miejscu na wygnaniu , dotychczasowy biskup nie ma żadnej władzy nad księżmi ze swojej byłej diecezji23.
Ogólnie rzecz biorąc, księża, którzy przybyli na Tajwan, opuścili swoje diecezje w Chinach praktycznie bez żadnych środków. Musieli ubiegać się o przyjęcie do miejscowego biskupa na Tajwanie, głównie w stolicy, ponieważ wyznaczono na ich przyjęcie prefekturę apostolską Tajpej. Jednakże z powodów personalnych wielu z nich musiało samodzielnie troszczyć się o przeżycie i zapewnienie środków do życia. Kiedy opisuje się rozwój Kościoła na Tajwanie, nie należy zapominać o ich różnych kolejach losu.
W rzeczywistości niektóre diecezje były bardzo niechętne przyjmowaniu księży wygnanych z Chin z wielorakich powodów, mimo że Propaganda Fide zdecydowała, że powinni oni zostać zintegrowani z nowymi diecezjami. Dlatego wśród księży na wygnaniu pojawiły się różnorodne sposoby przetrwania. Na przykład trzech księży z Pekinu mieszkało razem w stolicy bez opieki archidiecezji Taipei. Niektórzy księża na emigracji zakładali małe fermy drobiu i utrzymywali się z produktów drobiowych. Inni zaczęli hodować storczyki na wsiach diecezji Chiayi i zarabiać na ich sprzedaży. Byli i tacy, którzy wykorzystywali pieniądze ze swoich pierwotnych diecezji w Chinach na budowę kościoła i placówki edukacyjnej, takiej jak przedszkole na Tajwanie24. Kościoły i kaplice były wówczas bardzo potrzebne, ponieważ liczba konwertytów gwałtownie wzrastała.
Relacje wzajemne między państwem a Kościołem na Tajwanie
W okresie zimnej wojny w latach 50. i 60. na rozwój Kościoła katolickiego na Tajwanie miały wpływ krajowe i zagraniczne czynniki polityczne.
W tych latach księża emigranci przynieśli na Tajwan postawę patriotyczną, odziedziczoną po czasach, gdy mieszkali w Chinach kontynentalnych, która wyrażała się we współpracy i współzależności między Kościołem a państwem. Na tych zasadach opierała się interakcja między Kościołem katolickim a Republiką Chińską25. Rząd kierowany przez Kuomintang (KMT) stworzył infrastrukturę społeczno-polityczną sprzyjającą rozwojowi Kościoła katolickiego na Tajwanie i do pewnego stopnia wzmocnił legitymizację Kościoła26. Na terenach wiejskich samorządy sprzyjały Kościołowi w znajdowaniu gruntów pod budowę27. Do późnych lat 60. budynki Kościoła katolickiego były zwolnione z podatków od nieruchomości, co nie było przyznawane innym religiom, takim jak buddyzm czy taoizm28. Bliskie stosunki między Kościołem katolickim a rządem Tajwanu osiągnęły szczyt w latach 60. XX wieku po powrocie kard. Yupina ze Stanów Zjednoczonych.
Wsparcie dla Tajwanu udzielane przez wspólnoty katolickie na całym świecie wywodziło się jeszcze z okresu walk przeciw Japończykom (1937–1945) w Nankinie. W tej walce rząd KMT w Nankinie był silnie zdany na międzynarodowy lobbing abp. Yupina, który był wówczas ordynariuszem Nankinu29. Po drugiej wojnie światowej rząd KMT nie miał bliższych związków z żadnym krajem niż Stany Zjednoczone i był w dużym stopniu zależny od pomocy dla Kościoła katolickiego na Tajwanie za pośrednictwem amerykańskiej agencji Catholic Relief Services30. Zaopatrzenie humanitarne, takie jak mąka, mleko w proszku i masło, zostało przyjęte z wdzięcznością przez ubogie społeczeństwo Tajwanu, które musiało poradzić sobie z napływem setek tysięcy uchodźców z Chin kontynentalnych. Tak więc Kościół katolicki, we współpracy z rządem KMT, dostarczając pomoc, wzmocnił wpływy USA w społeczeństwie Tajwanu.
Procesja eucharystyczna dla młodzieży w Chiayi, Tajwan. Fot. Andrzej Kołacz SVD
Wzrost roli Kościoła katolickiego na Tajwanie (okres 1950–1970)
W latach 1950–1960 nastąpiła fala masowych nawróceń, a do 1969 liczba katolików wzrosła do 300 tysięcy31. Było to oczywiście spowodowane przybyciem wygnanych misjonarzy i księży. Ale pewną rolę odegrały również dostawy pomocy z USA, rozprowadzanej wśród ludności katolickiej. Można wyróżnić dwie fazy wzrostu populacji katolickiej. W pierwszej fazie, od 1949 do 1963, populacja katolików wzrosła o 10%, a Kościół na Tajwanie szybko się rozwinął32. Tak wiele nawróceń w tak krótkim czasie nie było zjawiskiem naturalnym, ale raczej wynikiem szczególnych warunków społeczno-kulturowych okresu zimnej wojny. Taka sytuacja sprzyja ewangelizacji wśród osób znajdujących się w społecznie niepewnej sytuacji, zwłaszcza wśród uchodźców politycznych.
W tej fazie konwersje na katolicyzm miały miejsce głównie wśród dwóch głównych grup ludności. Jednym z nich byli wygnańcy z kontynentu, którzy przybyli na Tajwan w latach 50., drugim byli Aborygeni z górzystych regionów Tajwanu. Jednym z powodów nawrócenia uchodźców z kontynentu był fakt, że na wygnaniu byli wyalienowani i przeżywali duchową pustkę z powodu rozstania z rodzinami i oderwania od korzeni. Bez sieci społecznych powiązań, bez rodzinnych koligacji i oddzieleni od bliskich, musieli liczyć na życzliwość i opiekę księży oraz sióstr. Łatwo więc było ich przyciągnąć do Kościołów chrześcijańskich, w tym Kościoła katolickiego.
Populację Tajwanu można podzielić na dwie główne grupy etniczne, Chińczyków Han i ludność tubylczą. Na Tajwanie jest 16 uznanych w całym kraju ludów tubylczych, które mieszkają w górach albo na wyżynach. Nie są one zasymilowane ze społeczeństwem tajwańskim33. Według statystyk z 2004 roku było nieco ponad 400 000 rdzennych mieszkańców, z których około 120 000 to katolicy, podczas gdy całkowita liczba katolików na Tajwanie wynosiła nieco poniżej 300 000. W tym czasie rdzenni katolicy stanowili dwie piąte, czyli znaczną część katolickiej populacji Tajwanu34.
Konwersje wśród rdzennych mieszkańców różniły się charakterem od tych wśród Chińczyków Han. Chińczyk Han przechodził proces konwersji w wyniku swojego indywidualnego wyboru. Nawrócenie rdzennych mieszkańców Tajwanu miało charakter zbiorowy, co socjologowie religii tłumaczą teorią rekonstrukcji społecznej35. Podczas okupacji Tajwanu Japończycy uchwalili wiele przepisów, które pozbawiły rdzennych mieszkańców źródeł utrzymania i podważyły system administracji plemiennej. Kryzys dotknął usługi medyczne i praktyki religijne. Życie plemienne rozpadło się. W tym okresie ludność tubylcza zmniejszyła się o jedną dziesiątą. Aby wypełnić duchową pustkę pozostawioną przez japońskie rządy, ludzie zwrócili się ku innym praktykom religijnym36.
Po odejściu Japończyków w 1945 roku rząd KMT nie traktował ich lepiej. Ze względu na bezpieczeństwo narodowe Hanom zabroniono wyjazdów w góry w celu handlu z rdzenną ludnością37. Górale pozostawali biedni, aż w latach 50. przybyli zagraniczni misjonarze z pomocą humanitarną. Aborygenom brakowało dynamizmu społecznego, by plemiona mogły funkcjonować po długim okresie niszczenia ich sposobu życia i kultury, nie było też ruchu społecznego na rzecz samoodnowy i usamodzielnienia38. Misjonarze ze wsparciem przybyli we właściwym czasie, aby ponownie ożywić życie plemion. Religijny pierwiastek katolicyzmu wypełnił ich duchową pustkę. Odrodzenie kultury plemiennej, tym razem o katolickim zabarwieniu, nadało katolickiemu życiu w tajwańskim Kościele katolickim nutę rdzenności. Dzięki materialnej pomocy misjonarzy z zagranicy przywrócono życie plemienne, z lepszymi usługami medycznymi i oświatą. Nowy, ożywiony, obraz rdzennego życia Tajwanu nacechowany został katolickim kolorytem39.
W diecezji Hualien większość ludności katolickiej to ludność tubylcza. Francuski bp André-Jean Vérineux MEP założył nawet w latach 60. tubylcze zgromadzenie zakonne, Instytut św. Marty (SMI, chin. Ma’erda nüxiuhui 瑪爾大女修會), aby zapewnić długofalowo kadrę duszpasterską wśród rdzennej ludności40.
Kościół Katolicki na Tajwanie od lat 70. do dnia dzisiejszego
Bliski związek między Kościołem [katolickim] a państwem na Tajwanie trwał około dwudziesta lat, aż do lat 70. Tego samego dnia, w którym Tajwan utracił swoją siedzibę w Organizacji Narodów Zjednoczonych [tj. 25 października 1971 roku] opuścił Tajpej także nuncjusz apostolski. Było to szokiem dla kręgów politycznych i religijnych Tajwanu. Śmierć Czang Kaj-szeka 蔣介石 w 1975 roku oraz kard. Yupina w 1978 roku przypadła w tym samym czasie, co wpłynęło na pogorszenie relacji dyplomatycznych ze Stanami Zjednoczonymi [1979]. Po tym roku relacje wzajemne Kościoła katolickiego na Tajwanie z rządem weszły w nową fazę41.
W latach 70. Kościół katolicki zaczął przeżywać stagnację, konwersji prawie nie było. Później, jak wspomniano, liczba katolików spadła z 290 tys. w 2008 roku do 230 tys. w 2014 roku42. Badanie przeprowadzone w 2018 roku wśród wszystkich katolickich społeczności na wyspie wykazało, że frekwencja w niedzielnych nabożeństwach spadła do zaledwie 60 000–80 00043.
Roczny spis Kościoła katolickiego na Tajwanie podaje liczbę katolików na 243 233 w 2012 roku i 226 589 w 2017 roku44, co jest spadkiem o 6,8%. W tym okresie liczba katolików nieznacznie wzrosła jedynie w diecezji Taipei (z 40 851 w 2012 roku do 45 178 w 2017 roku). We wszystkich innych diecezjach spadała. Największe spadki odnotowano na południu: w diecezji Kaohsiung o 6057 katolików, w diecezji Chiayi o 5237, a w diecezji Tainan o 665 katolików. Hierarchowie kościelni rozważają połączenie diecezji Tainan i Chiayi, ponieważ w Tainan jest tylko 7122 katolików, a w Chiayi 8251.
Populacja katolików Tajwanu skurczyła się o 20% od 1970 roku, podczas gdy całkowita populacja Tajwanu wzrosła o 60% w tym samym okresie.
Katolicy stanowią obecnie tylko 1% całej populacji. Zorganizowani są w 7 diecezjach i 429 parafiach45. Niepokoi również malejąca liczba zakonnic – w ciągu zaledwie jednego roku, od 2016 do 2017 roku, ich liczba zmniejszyła się o 104 siostry. Nic dziwnego, że władze kościelne krytykują fakt, że spośród 1025 zakonnic na Tajwanie tylko 62 pracuje w parafiach objętych bezpośrednią opieką duszpasterską46.
Do 1948 roku do dominikanów, którzy działali na Tajwanie od 1895 roku, dołączyło pięć innych zgromadzeń, a w latach 1949–1960 kolejnych 40 zgromadzeń. W latach 1980–1999 do tego kraju każdego roku przybywało średnio jedno nowe zgromadzenie. Na przestrzeni lat nastąpiła wyraźna zmiana w etnicznym pochodzeniu misjonarzy. Większość misjonarzy nie pochodzi już z Europy czy Ameryki Północnej. Zastąpili ich misjonarze z Filipin, Korei i Wietnamu. Obecność misjonarzy z Indii i Afryki również staje się coraz bardziej powszechna na Tajwanie.
O. Piotr Budkiewicz SVD z dziećmi aborygenów tajwańskich Tsou przystępującymi do Pierwszej Komunii Świętej. Fot. Archiwum SVD.
Sinizacja / Inkulturacja Kościoła Katolickiego na Tajwanie
Federacja Posiedzenie Konferencji Episkopatów Azji (FABC), jednego z pierwszych owoców Vaticanum II, odbyło w 1974 roku na Tajwanie i potwierdziło, że indygenizacja bądź inkulturacja Kościoła i dialog międzyreligijny będą w przyszłości głównym przedmiotem troski Kościoła w Azji47. Ponieważ Sobór Watykański II wezwał do reformy liturgii, tłumaczenie tekstów liturgicznych miało w latach 70. pierwszeństwo. Ze wszystkich Kościołów w Chinach tylko Tajwan był w stanie sprostać temu trudnemu zadaniu z pomocą doświadczonych pracowników kościelnych, którzy w latach 50. uciekli na Tajwan przed komunistycznymi rządami. Pokolenie młodych duchownych, którzy zostali wysłani za granicę na studia z różnych diecezji w Chinach kontynentalnych, musiało osiedlić się na Tajwanie w okresie po 1949 roku, po ukończeniu studiów za granicą. I tak Kościół na Tajwanie niespodziewanie otrzymał dobrze wyszkolony personel z prześladowanego Kościoła na kontynencie. Ta grupa dwujęzycznych i dwukulturowych uczonych zapewniła Kościołowi tajwańskiemu cenne zasoby ludzkie do realizacji indygenizacji teologicznej i liturgicznej. W latach 1970–1990 pod kierunkiem ks. Andrew Chao Yi-chou (Zhao Yizhou 趙一舟) intensywnie pracowali nad tłumaczeniami łacińskich tekstów liturgicznych na chiński. Bez wielkiego wkładu tej grupy reforma liturgiczna zalecana przez Vaticanum II nie mogłaby zostać przeprowadzona wśród chińskich katolików na całym świecie.
W 1967 roku jezuicki Wydział Teologiczny pw. św. Roberta Bellarmina, założony w Szanghaju w 1929 roku, został przeniesiony z Filipin na Tajwan do Katolickiego Uniwersytetu Fu Jen (dzisiaj Wydział Teologiczny św. Roberta Bellarmina Fu Jen 輔仁大學聖博敏神學院). Tam działał o. Aloysius Chang Ch’un-shen SJ (Zhang Chunshen 張春申, 1929–2015), pionier sinizacji / inkulturacji katolickiej teologii do chińskiej kultury i języka48. Przez całe swoje życie był liderem indygenizacji teologii katolickiej w świecie chińskim przez nauczanie, badania i kazania. Pozostawił 65 tomów na temat doktryny teologicznej i duchowości w języku chińskim, a także wiele pism w innych językach. Był „patriarchą” chińskiej teologii, ponieważ większość jego studentów, zarówno księży, sióstr, jak i świeckich, służyła Kościołowi na różnych polach, kontynuując jego dziedzictwo.
Jeśli chodzi o inkulturację duchowości katolickiej, tutaj w grę wchodzą duchowość wschodnia i medytacja zen [chan]. S. Agnes Lee SMIC (Li Chunjuan 李純娟)49 podążyła za propozycjami Federacji Konferencji Episkopatów Azji z 1974 roku, aby zidygenizować duchowość chrześcijańską, i poprowadziła w tym kierunku swoją wspólnotę – Siostry Sheng Kung (Shenggong xiunü 聖功修女) z Tainan. Siostry Sheng Kung od tego czasu praktykują duchowość wschodnią jako kolejny aspekt inkulturacji katolicyzmu na Tajwanie, obok inkulturacji teologii i liturgii. Siostry dążą do urzeczywistnienia jedności człowieka z Wszechmogącym metodami religii wschodnich, takich jak buddyzm, taoizm i nauki Konfucjusza50.
Wysiłki tajwańskich katolików, by służyć jako pomost dla Kościoła na kontynencie
Idea Kościoła „pomostowego” istniała już od jakiegoś czasu, a w 1984 roku stała się utrwalonym pojęciem51. 28 lutego 1984 roku papież Jan Paweł II przyjął siedmiu chińskich arcybiskupów i biskupów [z Tajwanu] wraz z ponad stu chińskimi katolikami mieszkającymi w Rzymie na nadzwyczajnej audiencji. Papież mówił przy tej okazji o wielkiej nadziei Kościoła na zaniesienie orędzia Chrystusa do Chin, które określił jako wielki naród52. 21 marca 1984 roku w Rzymie odbyło się specjalne spotkanie regionalnej Konferencji Episkopatu Chin [czyli Tajwanu] z papieżem i przedstawicielami kurii, podczas którego omówiono również, w jaki sposób Kościół Tajwanu mógłby odpowiedzieć na wezwanie papieża, by stać się Kościołem-mostem nie tylko między wspólnotami katolickimi, ale także między narodami53.
Regionalna Konferencja Biskupów Chin powołała do życia Centrum Obsługi Komitetu Kościoła Pomostowego we wrześniu 1989 roku, które działało do 2007 roku. W ciągu tych lat Centrum Obsługi niosło pomoc katolikom kontynentalnym w wielu obszarach i przyczyniło się do odnowy Kościoła na kontynencie. Do jego zadań należało: 1. wysyłka literatury religijnej; 2. odbiór listów z Chin; ważne informacje z niego zostały zarchiwizowane jako dokumentacja dla Kościoła katolickiego w Chinach; 3. kampanie o stypendia na promocję powołań kapłańskich; 4. pomoc w organizacji wizyt na kontynencie; 5. utworzenie Komitetu „modlitwy o nawrócenie wszystkich Chińczyków” w 1992 roku; 6. zaproszenie przedstawicieli Kościoła Chin kontynentalnych na Tajwan.
Ostatnio zgasł entuzjazm dla idei Kościoła pomostowego. Właściwie to pierwsza grupa księży z kontynentu, którzy w latach 50. uciekli na Tajwan, szczególnie troszczyła się o Kościół w swojej dawnej ojczyźnie. Zrozumiałe jest, że księża i katolicy urodzeni na Tajwanie, którzy mają niewielki związek z kontynentem, nie podzielają tego entuzjazmu, jak ci z tego starszego pokolenia, którzy są już w podeszłym wieku. Młodzi tajwańscy księża diecezjalni nie interesują się ideą Kościoła pomostowego. Wyjątkiem są zgromadzenia zakonne, które podejmują działania na rzecz powołań z Chin kontynentalnych.
Obraz Kościoła katolickiego na Tajwanie w kalejdoskopie
Spadek populacji katolików ukazuje nam ciemniejszą stronę rozwoju duszpasterskiego w Kościele katolickim na Tajwanie. Jednak dzisiejsze życie tajwańskiego Kościoła ma wiele aspektów, z których niektóre zilustrują poniższe wydarzenia.
Jeśli chodzi o realizację katolickiej nauki społecznej, badanie ilościowe mówi samo za siebie54. Pokazało bowiem, że im młodsza organizacja powstaje, tym mniej jest sprzeczna z katolicką nauką społeczną. Dawne pytanie o wartość życia i rodziny jest ważną troską Kościoła nawet po Soborze Watykańskim II. Zaangażowanie Kościoła na tym polu nie jest jednak popierane przez świeckich. Tak więc bardzo niewielu katolików chce dowiedzieć się o naturalnych metodach planowania rodziny55 i nieliczni katolicy podpisali apel Kościoła przeciw aborcji56.
W 1989 roku, dwa lata po zniesieniu stanu wojennego obowiązującego od 1945 roku, dwóch „radykalnych” księży katolickich, którzy walczyli o prawa robotników, popadło w konflikt z organami bezpieczeństwa narodowego. Hiszpański jezuita o. José Ellacuría (chin. Gu Shangjie 古尚潔) musiał opuścić Tajwan, ponieważ jego wiza nie została przedłużona, zaś irlandzki ksiądz Neil Magill (chin. Ma Hejun 馬赫俊 [członek Towarzystwa Misyjnego św. Kolumbana]) został uprowadzony przez policję i deportowany [z Tajwanu]. Ich biskup, kard. Paul Shan SJ (Shan Guoxi 單國璽), ówczesny przewodniczący Episkopatu, stanął w ich obronie. Inni wysocy przedstawiciele Kościoła, w tym przyszły biskup, ubolewali albo nad postawą kard. Shena i jego wstawieniem się za występującymi w obronie sprawiedliwości społecznej księżmi, albo wyrażali dezaprobatę z tego powodu. Oprócz ich biskupa, wstawili się za obydwoma zakonnikami: o. Magillem i o. Ellacuría, niektórzy jezuici. Było kilku młodych katolików świeckich, którzy entuzjastycznie opowiadali się za dwoma księżmi, ale zniknęli oni ze sceny kościelnej wkrótce po tych zdarzeniach57, które pokazują tak naprawdę, jak wybiórczo stosowana jest katolicka nauka społeczna przez katolików tajwańskich.
W lutym 2015 roku w kościele Imienia Jezus, w parafii w III dekanacie diecezji Kaohsiung, [w rycie nadzwyczajnym mszy] odbyła się liturgia ślubna i pogrzebowa dla tej samej rodziny [ślub córki oraz pogrzeb ojca odbyły się jednocześnie]. Powołano się przy tym na teologiczną reorientację życia i śmierci, aby uzasadnić połączenie tych dwóch wydarzeń: pogrzeb jest kulminacją chrześcijańskiego życia na ziemi, a ślub jest życiem nowej chrześcijańskiej rodziny. W rzeczywistości atmosfera w wypełnionym po brzegi kościele podczas tej szczególnej ceremonii, w której uczestniczyli przybysze z całego Tajwanu, była pełna wdzięczności i radości. Ta liturgia była kontrowersyjna i wywołała debatę wśród katolików z Tajwanu i poza nim.
Można to postrzegać pozytywnie jako znak rozwoju duszpasterstwa na Tajwanie i dojrzałości wiary wśród zwykłych katolików58.
Przyszłość Kościoła katolickiego na Tajwanie
Podczas gdy Kościół katolicki w Hongkongu jest bardzo aktywny i w każdą Wielkanoc chrzczonych jest tam około 3000 osób, Kościół na Tajwanie każdego roku ma tylko 200 do 500 nowych członków. Katolicy stanowią 1% całej populacji Tajwanu a 8% w Hongkongu.
W kierowaniu duszpasterstwem zorientowanym na przyszłość należy brać pod uwagę następujące kwestie odnoszące się do współczesnych problemów społecznych i religijnych. Po pierwsze, sekularyzacja społeczeństwa, w którym pragnienie sławy i sukcesu przesłania poszukiwanie Boga. Po drugie, małżeństwa mieszane i brak przekazu wiary w rodzinach. Po trzecie, [konieczność] formacji biblijnej i doktrynalnej wśród katolików59. Te punkty, wraz z apelem, pochodzą od ks. Sladana Cosica, chargé d'affaires Watykanu na Tajwanie. To prawda, że problemy te występują na całym świecie, zwłaszcza w bogatych społeczeństwach. Jednak, podobnie jak Kościoły w krajach zachodnich, Kościół tajwański powinien zapewnić więcej możliwości i zachęty do zainicjowania nowych wysiłków duszpasterskich, aby sprostać tym trzem kwestiom i zająć się dominującym problemem – zmniejszającą się populacją katolików.
Zakończenie
Powstanie i rozwój Kościoła na Tajwanie miały unikalny przebieg. Było to ściśle powiązane z wewnętrznymi i zewnętrznymi czynnikami społeczno-gospodarczymi. Gwałtowny wzrost liczebności Kościoła tajwańskiego podczas zimnej wojny z 12 000 katolików do 300 000 katolików w latach 50. i 60. był spektakularny. Pozostawia to jednak Kościołowi ogromne problemy duszpasterskie na nadchodzące lata. W okresie po zimnej wojnie wydarzenia polityczne i społeczne w Azji wywarły ogromny wpływ na Tajwan, czemu Kościół powinien poświęcić więcej uwagi – zarówno hierarchia kościelna, jak i katolicy świeccy – zwłaszcza w odniesieniu do relacji Chiny–Watykan–Tajwan. Watykańskie wytyczne dotyczące rozwoju duszpasterskiego, takie jak Dyrektorium homiletyczne (29 czerwca 2014) lub Okólnik do biskupów w sprawie chleba i wina na Eucharystię (15 czerwca 2017), a także przygotowania w Kościele na Tajwanie do Kongresu Ewangelizacyjnego w 2020 roku są cenne dla rozwoju katolicyzmu i autorefleksji nad nim na wyspie. Pojawiają się w czasie, gdy stosunki Watykan–Tajwan prawdopodobnie staną się jeszcze bardziej ścisłe w obliczu chińsko-amerykańskiej rywalizacji, która rozpoczęła się w 2018 roku i będzie trwać przez kolejne lata60. Zasługują na entuzjastyczną realizację, by ożywić coraz bardziej słabnący Kościół.
Tłumaczył: Kamil Łuczak
Źródła:
Catholic Directory of Taiwan 1965, Taipei: Hua Ming Press 1965.
Chang Chuan-sheng, 2018, External Influences on the Emergence of the Catholic Church in Taiwan (1950s– 1960s), w: Francis K.H. So, Beatrice K.F. Leung, Ellen Mary Mylod (red.), The Catholic Church in Taiwan: Birth, Growth and Development, New York: Palgrave Macmillan, s. 69–101.
Chang Chuan-sheng, Michael, 2018, The Internal Development of the Taiwan Catholic Church: 1950s–1960s, w: Francis K.H. So, Beatrice K.F. Leung, Ellen Mary Mylod (red.), The Catholic Church in Taiwan: Problems and Prospects, New York: Palgrave Macmillan, New York: Palgrave Macmillan, , s. 27–55.
Chen Fangzhong 陳方中, 2001, Yu Bin shuji zhuan 于斌樞機傳 (Biografia kard. Yupina), Taipei: Commercial Press.
Chen Fangzhong 陳方中, Jiang Guoxiong 江國雄, 2003, Zhong Fan waijiao guanxi shi 中梵外交關係史 (Historia chińsko-watykańskich relacji), Taipei: Commercial Press.
Collignon, James MM, 1981, The Catholic Church in Taiwan: An Interpretive Essay, w: The Church in Taiwan: Profile 1980, Pasadena, California: William Carey Library, s. 399–406.
Cosic, Sladan, 2019, Wake the World up! – With the Joy of Consecration, przemówienie do zgromadzenia wyższych przełożonych zakonów żeńskich na Tajwanie, 18–20 kwietnia (nieopublikowany dokument).
The Church in Taiwan, ROC. Brief History (1626–1947), 2014, w: Taiwan Catholic Church Directory 2014, s. 44.
Fang Hao 方豪, 1980, Yu gu shuji aiguo fangong shenti lixing wu da heyi 于故樞機愛國反共身體力行五大合一 (Zmarły kardynał Yu uosabiał patriotyzm i postawę antykommunistyczną pod pięcioma względami [Kazanie podczas Requiem za kardynała Yupina ]), w: Li Shuangqing 李霜青 (Hrsg.), Yu Bin shuji jinian wenji 于斌樞機紀念文集 (Teksty upamiętniające kardynała Yupina), Taipei: Kuang-chi Cultural Group, s. 191–192.
Ha, Louis (Xia Qilong) 夏其龍 2015, Xianggang tianzhujiao chuanjiao shi 1841–1894 香港天主教傳教史 1841–1894 (The Foundation of the Catholic Mission in Hong Kong, 1841–1894), tłum. Tsai Di-yun 蔡廸雲, Hong Kong: Commercial Press.
Ku Wei-ying 古偉瀛, 2008, Shijiu shiji Taiwan tianzhujiao (1859–1895) – celüe ji fazhan 十九世紀臺灣天主教 (1859–1895) – 策略及發展 (Kosciół Katolicki Tajwanu w XIX wieku [1859–1895] – Strategia i rozwój), w: tegoż, Taiwan tianzhujiao shi yanjiu lunji 臺灣天主教史研究論集 (Eseje o historii Kościoła katolickiego na Tajwanie), Taipei: National Taiwan University Press, s. 1–61.
Ku Wei-ying 2018, Catholic Church in Taiwan During the Japanese Occupation, w: Francis K.H. So, Beatrice K.F. Leung, Ellen Mary Mylod (red.), The Catholic Church in Taiwan: Birth, Growth and Development, New York: Palgrave Macmillan, s. 39–67.
Kuo Wen-ban 郭文般, 1985, Taiwan guangfu hou jidu-zongjiao zai shandi shehui de fazhan 台灣光復後基督宗教在山地社會的發展 (Rozwój chrześcijaństwa w górskich regionach Tajwanu po II wojnie światowej ), Taiwan University, praca magisterska.
Kuo Wen-ban 2018, „The Implementation of Catholic Social Teaching in Taiwan”, w: Francis K.H. So, Beatrice K.F. Leung, Ellen Mary Mylod (red.), The Catholic Church in Taiwan: Problems and Prospects, New York: Palgrave Macmillan, s. 151–174.
Lardinois, Olivier (Dang Liwei 丁立偉) – Chan Chang-hui 詹嫦慧 – Sun Ta-chuan 孫大川, 2004, Church Alive: The Catholic Church among the Aborginal Peoples of Taiwan. Past, Present and Future. Huoli jiaohui: Tianzhujiao zai Taiwan yuanzhumin diqu de guoqu xianzai weilai 活力教會: 天主教在台灣原住民地區的過去現在未來, Taipei: Guangchi Press.
Lee Chunjuan 李純娟, 2010, Zhui meng zhu meng: Lingxiu bentuhua gengyun sanshi nian 追夢築夢: 靈修本土化耕耘三十年 (W pogoni za marzeniem: trzydzieści lat wysiłków związanych z duchową inkulturacją), Tainan: Presbyterian Bible College.
Leung, Beatrice, 2000, The Catholic Bridging Effort with China, “Religion, State and Society” 28 (2000) 2, s. 185–195.
Leung, Beatrice, 2018, Introduction, w: Francis K.H. So, Beatrice K.F. Leung, Ellen Mary Mylod (red.), The Catholic Church in Taiwan: Problems and Prospects, New York: Palgrave Macmillan, , s. 1–11.
Leung, Beatrice, 2019, Glocalization in the Taiwan Catholic Church: A Case Study on the Indigenous Sisters of St. Martha Institute (SMI), (nieopublikowany).
Leung, Beatrice – Kuo Wen-ban, 2014, Taiwan’s Role in the Chinese Catholic Church: The Bridging Endeavor, w: Cindy Chu (Hrsg.), Catholicism in China, 1900– Present. The Development of the Chinese Church, New York: Palgrave Macmillan, s. 169–188.
Leung, Beatrice – Kuo Wen-ban, 2018, Taiwan Catholic Bishops and the Bridging Endeavor: Origins and Development, w: Francis K.H. So, Beatrice K.F. Leung, Ellen Mary Mylod (red.), The Catholic Church in Taiwan: Problems and Prospects, New York: Palgrave Macmillan, s. 129–152.
Lin Tongfa 林桶法, 2009, 1949 Da chetui 1949 大撤退 (Der große Rückzug 1949), Taipei: Lianjing.
Lü Shiqiang 呂實強, 1966, Zhongguo guanshen fanjiao de yuanyin (1860–1874) 中國官紳反教的原因 (1860– 1874) (Przyczyny postaw antymisyjnych wśród urzędników i właścicieli ziemskich [1860–1874]), Zhongguo xueshu zhuzuo jiangzhu weiyuanhui 中國學術著作奬助委員會, nr 16, Taipei: Zhongguo xueshu zhuzuo jiangzhu weiyuanhui.
Qu Haiyuan 瞿海源, 1982, Taiwan diqu tianzhujiao fazhan qushi zhi yanjiu 台灣地區天主教發展趨勢之研究 (Badania nad rozwojem Kościoła katolickiego na Tajwanie), w: Zhongyang yanjiuyuan minzuxue yanjiusuo jikan 中央研究院民族學研究所集刊, Schriften des Instituts für Ethnologie der Academia Sinica, nr 51, s. 129–154.
So, Francis K.H. – Leung, Beatrice K.F. – Mylod, Ellen Mary (red.), 2018, The Catholic Church in Taiwan: Birth, Growth and Development, New York: Palgrave Macmillan.
So, Francis K.H., Leung, Beatrice K.F., Mylod, Ellen Mary (red.), 2018, The Catholic Church in Taiwan: Problems and Prospects, New York: Palgrave Macmillan.
Taiwan Catholic Church Directory 2012, Taipei: Secretariat of Chinese Regional Bishops’ Conference.
Taiwan Catholic Church Directory 2017, Taipei: Secretariat of Chinese Regional Bishops’ Conference.
Vérineux, André-Jean, 1977, Souvenirs, Taipei: Mission Catholique de Hwalien.
Vogel, Ezra 1993, The Four Little Dragons: The Spread of Industrialization in East Asia, Harvard University Press.
Weng Yanqing 翁衍慶, 2018, Zhonggong qingbao zuzhi yu jiandie huodong 中共情報組織與間諜活動 (The Communist Party of China Intelligence Organization & Spy), Taipei: Xinrui wenchuan.
Yang Rubin 楊儒賓, 2015, 1949 Lizan 1949 禮讚 (Lob des Jahres 1949), Taipei: Lianjing.
Ye Weimin 葉衛民 – Liu Yuhua 劉玉華, 1982, Ziran tiaojie shengyu de jinkuang 自然調節生育的近況 (Nowe osiągnięcia w naturalnym planowaniu rodziny), w: Shenxue lunji 神學論集 (Collectanea Theologica), nr 52, s. 309–319.
Przypisy
1 S. Beatrice Leung jest doktorem, profesorem badawczym na Urszulańskim Uniwersytecie Języków Wenzao w Kashiung na Tajwanie. Należy do Zgromadzenia Sióstr Przenajdroższej Krwi w Hongkongu. Niniejszy artykuł opiera się głównie na pracach: Francis K.H. So, Betraice K.F. Leung oraz Ellen Mary Mylod, wydanych pod tytułami: The Catholic Church in Taiwan: Birth, Growth and Development oraz The Catholic Church in Taiwan: Problems and Prospects, New York: Palgrave Macmil-lan 2018. Artykuł został pierwotnie przetłumaczony na niemiecki przez Katharinę Wenzel-Teuber na podstawie wersji angielskiej. Wersja polska jest przekładem z języka niemieckiego, tłumaczył Kamil Łuczak. Uzupełnienia wersji niemieckiej poczynione przez tłumaczkę umieszczono w nawiasach kwadratowych. Za przyjętą na Tajwanie wersją pisania imion umieszczono w nawiasie wersję zgodną z pinyinem, z czego zrezygnowano przy nazwach miejsc. O Tajwanie ukazał się już artykuł w „China heute” 2019, nr 4, s. 243–249, pt. Die Inkulturation der Kirche in China: Das Beispiel Taiwan autorstwa Batairwa Kubuya Paulin.
2 Ha 2015, s. 75–80.
3 Lü 1966.
4 Ku 2008, s. 40–48.
5 Ku 2018, s. 44–45, 55–59.
6 Tamże, s. 60.
7 Yang 2015, s. 65–69.
8 Lin 2009, s. 324–336.
9 Tamże.
10 Leung – Kuo 2014, s. 169–187
11 Catholic Directory of Taiwan 1965, s. 347; Chang 2018b, s. 31.
12 Vogel 1993.
13 Dane o trzech fazach rozwoju zaczerpnięto z pracy: Chang 2018a, s. 72–79.
14 Propaganda Fide [organ centralny rzymskiej kurii] kieruje misyjną aktywnością Kościoła. W 1967 roku jej nazwę zmieniono na Kongregację ds. Ewangelizacji Narodów.
15 Chen 2001, s. 152–154.
16 [Pronacjonalistyczny oznacza tutaj „opowiadanie się za partią KMT (Narodową Partią Chin)”. Tzw. Koumintang, który od powstania Republiki Chin w 1912 roku rządził w całych Chinach, został wyparty z kontynentu przez komunistów w 1949 roku w trakcie wojny domowej. Rząd koumintangowski uciekł po tym na Tajwan].
17 Chen 2001, s. 154–155.
18 Chen – Jiang 2003, s. 244–251.
19 „The Church in Taiwan, ROC. Brief History (1626–1947)” 2014, s. 45.
20Vérineux 1977.
21 „The Church in Taiwan, ROC. Brief History (1626–1947)” 2014, s. 45.
22 Protokoły z posiedzeń Konwencji Rzymskiej Biskupów Chińskich (KRBC). Organizacja ta była formalnym zgromadzeniem wygnanych z Chin biskupów w czasie trwania Soboru Watykańskiego II. W latach 1962–1965 miało miejsce 12 posiedzeń KRBC.
23 Protokoły z posiedzeń KRBC.
24 Chang 2018b, s. 27–56. Niektóre przedszkola były traktowane jako prywatna własność księży, ponieważ nie widnieli na liście w tzw. Catholic Directory. Księża traktowali je jako swoją własność i zapisywali je po śmierci swoim przyjaciołom.
25 Fang 1980, s. 192. Ks. Fang Hao wspomniał w swoim kazaniu o postawie kard. Yupina w kwestii relacji między Kościołem a państwem. Kard. Yupin opowiadał się za harmonijnymi relacjami między Kościołem a państwem. Był zdania, że konflikt między obiema stronami byłby katastrofalny. Dlatego zakres działań obydwu stron musiał być jasno rozdzielony i ustalenia nie powinny być ze sobą sprzeczne.
26 Chang 2018b, s. 27–56.
27Vérineux 1977, s. 141–145.
28 Lianhebao 聯合報 1964.
29 Chen – Jiang 2003, s. 45–48.
30 Collignon 1981, s. 399–406.
31 Chang 2018b, s. 31.
32 Qu 1982, s. 129–154.
33 Leung 2019.
34 Lardinois – Chan – Sun 2004, s. 8.
35 Kuo 1985.
36 Lardinois – Chan – Sun 2004, s. 39.
37 Weng 2018, s. 88–89.
38 Kuo 1985.
39 Leung 2019.
40 Leung 2019.
41 Chang 2018b, s. 27–56.
42 Dane te zostały opublikowane w 2014 r. przez kurię arcybiskupią.
43 Sondaż zainicjowany przez Konferencję Episkopatu jest kontynuowany. W ramach badań terenowych w połowie 2018 r. odbyły się wizytacje we wszystkich parafiach na Tajwanie. Do końca 2018 r. zebrano informacje i ogłoszono liczbę uczestników nabożeństw niedzielnych.
44 Taiwan Catholic Church Directory 2012, s. 75; Taiwan Catholic Church Directory 2017, s. 78–79.
45 Cosic 2019. Jest to seria przemówień wygłoszonych przez wysłannika apostolskiego [Chargé d'affaires] dla Chin, prałata ks. Sladana Cosica, na dorocznym spotkaniu Stowarzyszenia Przełożonych na Tajwanie w dniach 18–20 kwietnia 2019 r.
46 Cosic 2019.
47 Lee 2010, s. 25.
48[Szczegółowe wspomnienie o o. Aloysiusie Berchmansie Chang Chun-shen SJ autorstwa Georga Eversa ukazało się w „China heute” 2015, nr 2, s. 116–121.]
49[Artykuł autorstwa s. Agnes Lee SMIC ukazał się w „China heute” 2000, nr 1–2, s. 22–27, pt. Wege zu einer christlichen Identität aus chinesischer Sicht].
50 Lee 2010, s. 109–124.
51 Leung 2000.
52Jan Paweł II., 28 lutego 1984 [„To the Taiwan Bishops and the Chinese Diaspora: ‘Be a Bridge Church’”, w: Elmer Wurth, MM – Betty Ann Maheu, MM, Papal Documents Related to China 1937–2005, Hong Kong: Holy Spirit Study Centre 2006, s. 262–266)].
53 Cosic 2019; Leung – Kuo 2014, s. 169–288.
54 Kuo 2018.
55 Ye Weimin – Liu Yuhua 1982, s. 317.
56 Kuo 2018.
57 Tamże.
58 Leung 2018.
59 Cosic 2019.
60 Rywalizacja chińsko-amerykańska przekształciła się w nową zimną wojnę w walce o światowe przywództwo. Watykan [nawet po podpisaniu umowy przejściowej w sprawie nominacji biskupów we wrześniu 2018 r.] musi uważnie rozważyć rozwój swoich stosunków dyplomatycznych z Chinami w czasie, gdy nasila się prześladowanie wyznawców religii przez chińskie służby bezpieczeństwa. Stąd stosunki Watykan–Tajwan pozostają stabilne.
