Niniejszy tekst został wygłoszony przez autora w formie wykładu podczas webinarium poświęconego o. Romanowi Malkowi SVD, które odbyło się 13 marca 2021 roku. Zapis video wykładu można obejrzeć pod tekstem. 

Autor: Zbigniew Wesołowski SVD¹

Wprowadzenie

Z nagłą śmiercią o. Romana Malka, która nastąpiła wczesnym rankiem 29 listopada 2019 r. w szpitalu w Grudziądzu, światowa sinologia straciła sławnego redaktora prac naukowych dotyczących Państwa Środka, a także samodzielnego naukowca – jednego z największych ekspertów od historii chrześcijaństwa w Chinach, zwłaszcza tamtejszego Kościoła katolickiego. Czterdzieści dwa lata (1976–2018) o. Malek należał do werbistowskiej wspólnoty w Sankt Augustin (Niemcy), gdzie był jej ważnym członkiem i postacią kształtującą intelektualną atomosferę apostolatu akademicko-naukowego jako profesor w Wyższej Szkole Filozoficzno-Teologicznej (Philosophisch-Theologische Hochschule) oraz wieloletni dyrektor dwóch tamtejszych instytucji związanych z Chinami, tzn. w Instytucie Monumenta Serica i China-Zentrum. Jego wieloletnie działania znacząco przyczyniły się do podniesienia świadomości – także tej misyjnej – i rozumienia roli Chin w dzisiejszym świecie. Jego aktywność w obszarze międzynarodowym i interdyscyplinarnym, w połączeniu z imponującymi umiejętnościami sinologicznymi i dogłębną znajomością religioznawstwa, naznaczona była ogromnym zaangażowaniem na rzecz chrześcijaństwa w Chinach, poprzez aranżowanie różnorodnych spotkań, organizację sympozjów, wystaw, projektów oraz podejmowanie innych działań, którymi zainspirował wiele osób, co miało ogromne znaczenie dla dalszych inicjatyw na rzecz Chin. Dzięki temu, iż o. Roman Malek był człowiekiem Zgromadzenia Słowa Bożego – werbistą, zadomowił się w trzech kulturach: polskiej, gdzie się urodził i wychował, niemieckiej, gdzie pracował, oraz w chińskiej, którą studiował.

O. Roman Malek na Słowacji (źródło: archiwum Stowarzyszenia Sinicum) 

1. Ogólna charakterystyka działalności i twórczości o. Romana Malka

Ojciec Malek zostanie zapamiętany jako jeden z najbardziej utalentowanych uczonych werbistów, który pochodził z Polski. Jego analityczny i kreatywny umysł umożliwiał mu dogłębne zbadanie szerokiego zakresu dziedzin naukowych. Jego głęboka wiedza o Chinach pozwoliła zarówno początkującym, jak i uznanym naukowcom zwracać się do niego po porady w sprawach chińskich. Wszystkie dyskusje i spotkania odbywały się w bardzo serdecznej atmosferze. W ten sposób przez dziesiątki lat był w stanie zainspirować wielu studentów i naukowców, zachęcając ich do poszukiwania własnych dróg badań sinologicznych. W werbistowskim klasztorze St. Augustin serce o. Romana Malka biło szczególnie dla Chin, m.in. dbał o zapewnienie dobrych warunków pobytu i studiów chińskim księżom, seminarzystom, siostrom zakonnym, którzy przybywali tutaj na jego zaproszenie. Obecność dużej grupy chińskich duchownych i osób konsekrowanych na pogrzebie 2 grudnia 2019 r. w Górnej Grupie było wzruszającym świadectwem ich głębokiej wdzięczności dla o. Malka za jego miłość do Chin i Chińczyków.

Ojciec Malek urodził się w Bytowie na Kaszubach 3 października 1951 r. Tam też ukończył liceum. Następnie, tj. w 1969 r., wstąpił do Zgromadzenia Słowa Bożego w Pieniężnie na Warmii. Na drugim roku nowicjatu, w 1970 r., rozpoczął studia filozoficzne (dwa lata) i potem kontynuował studia teologiczne (cztery lata). Zaliczał się do najzdolniejszych seminarzystów. Podczas pobytu w Seminarium Misyjnym w Pieniężnie opublikował już 17 artykułów w różnych polskich periodykach teologicznych oraz w czasopismach orientalistycznych i religioznawczych. Na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim (1972–1976) uzyskał tytuł magistra na podstawie pracy magisterskiej Nowa religia w Japonii: Tenri-kiō. Studium monograficzne ze szczególnym uwzględnieniem doktryny. 25 kwietnia 1976 r. przyjął święcenia kapłańskie od bp. Bernarda Czaplińskiego (1908–1980). Przed złożeniem ślubów wieczystych 8 września 1975 r. otrzymał już przeznaczenie misyjne na studium sinologii oraz przyszłą pracę w Instytucie Monumenta Serica w Sankt Augustin, tj. w werbistowskim instytucie sinologicznym.

W maju 1976 r. o. Malek przeniósł się do Niemiec i dołączył do Instytutu. W tym samym roku podjął studia na pobliskim uniwersytecie w Bonn, studiując sinologię i japonologię, religioznawstwo porównawcze, a później także historię Kościoła. W 1978 r. wyjechał na Tajwan, gdzie spędził kolejne dwa lata (1978–1980), studiując język i kulturę chińską na Uniwersytecie Katolickim Fu Jen 辅仁 w mieście Xinzhuang 新庄, położonym w pobliżu stolicy Tajwanu, Tajpej. W 1984 r. o. Malek ukończył studia doktoranckie z sinologii na Uniwersytecie w Bonn pod kierunkiem prof. Rolfa Trauzettela (1930–2019) z rozprawą na temat religijnego daoizmu: Das Chai-chieh lu: Materialien zur Liturgie im Taoismus (Zhaijielu 齋戒錄: Materiały liturgiczne w daoizmie)². Poprzez swoje dogłębne studium tego dzieła daoistycznego z VII w. po Chr., wydaje się, że o. Malek znalazł swój własny klucz do rozumienia chińskiej duszy, pojmując daoizm jako „miejsce schronienia dla agnostycznej duszy chińskiej”³.

O. Roman Malek we Francji (źródło: archiwum Stowarzyszenia Sinicum) 

Mówiąc ogólnie, o. Malek, jako wykształcony sinolog, skupiał się na badaniach kultury chińskiej i roli religii w Chinach w perspektywie historycznej. W 1984 r. został redaktorem naczelnym biuletynu „China heute: Informationen über Religion und Christentum im chinesischen Raum” (Chiny Dzisiaj: informacje o religii i chrześcijaństwie w Chinach), a w 1985 r. został współredaktorem czasopisma sinologicznego „Monumenta Serica: Journal of Oriental Studies” (od tomu 36 [1984–1985]; w roku 1992 był już jego redaktorem naczelnym), jak również redaktorem serii książkowej Monumenta Serica Monograph Series. Jego praca redakcyjna w tych dziedzinach sprawiła, że wyraźniej skupił się na religiach chińskich i roli chrześcijaństwa w dzisiejszych Chinach. Pod jego redakcją od 1984 do 2003 r. czasopismo „China heute” rozwinęło się z „pierwotnie skromnego serwisu informacyjnego do powszechnie szanowananego periodyku rangi naukowej"⁴. Należy dodać, że o. Malek zapoczątkował później polską edycję „China heute” – „Chiny Dzisiaj”, którą sam redagował od 2006 do 2011 r., a którą Stowarzyszenie Sinicum im. Michała Boyma SJ wydaje do dziś (2021).

Ojciec Malek napisał wiele tekstów do „China heute” oraz „Chiny Dzisiaj”, gdzie wypowiadał się szczególnie na temat polityki religijnej Chin oraz chińsko-watykańskich relacji. Zawsze starał się umieścić każdą swoją analizę w kontekście katolickiej i protestanckiej historii misyjnej w Chinach. Jako uczony i utalentowany komunikator był w stanie stworzyć rozległą sieć ekspertów różnych wyznań w Chinach i na świecie, podkreślając tym samym ekumeniczny wymiar swojej pracy. W 1988 r. został pierwszym dyrektorem i współzałożycielem China-Zentrum jako instytucji lokalnego Kościoła katolickiego w Niemczech, która promuje kontakty z Kościołem katolickim w Chinach i w świecie chińskojęzycznym. Podczas jego dziesięcioletnich rządów ośrodek rozwijał się systematycznie i rozszerzał kontakty oraz obszary pracy. Wśród licznych osobistych kontaktów, jakie nawiązał z duchowieństwem chińskim, chciałbym wspomnieć o jego przyjaźni z biskupem Szanghaju Jin Luxian 金魯賢 SJ (1916–2013), który wielokrotnie odwiedzał Sankt Augustin. Ponadto w 1993 r. o. Malek rozwinął program studiów dla dalszej edukacji teologicznej chińskich seminarzystów, księży i sióstr zakonnych na Wydziale Filozoficzno-Teologicznym w Sankt Augustin, który trwa do dziś (2021). Wspierał także polskie inicjatywy w tej dziedzinie, co doprowadziło do zaproszenia kilku kleryków i księży oraz wielu sióstr zakonnych do Polski. Ponadto działalność o. Malka w Polsce na rzecz Kościoła katolickiego w Chinach zaowocowała powstaniem Stowarzyszenia „Sinicum” Michała Boyma SJ w roku 2012 w Warszawie.

W 1992 r. o. Malek został także dyrektorem Instytutu Monumenta Serica jako następca o. Heinricha Buscha SVD (1912–2002), wieloletniego dyrektora i redaktora naczelnego czasopisma „Monumenta Serica” od czasu pobytu w Japonii (1954–1962), potem w Los Angeles (USA, 1962–1972) i w Sankt Augustin (1972–1992). Ojciec Malek w tym samym roku został też redaktorem naczelnym „Monumenta Serica” i nadal był redaktorem serii książkowej Monumenta Serica Monograph Series. W roku 1996 założył on drugą serię książkową – Collectanea Serica.

O. Malek wraz z o. Antonim Koszorzem SVD i siostrami z Chin, które przyjechały na studia do Polski (źródło: archiwum Stowarzyszenia Sinicum)

Poprzez swoje ogromne i pełne pasji zaangażowanie o. Malkowi udało się przywrócić coroczną publikację czasopisma, które do tej pory ukazywało się nieregularnie, co wiązało się z licznymi „przeprowadzkami” Instytutu. W 1972 r. Instytut Monumenta Serica przeniósł się z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Los Angeles, gdzie działał w latach 1962–1972, do Sankt Augustin (Niemcy). Już w tym roku (2021) można by świętować pięćdziesięciolecie instytutu w Sankt Augustin, biorąc pod uwagę decyzję z 10 sierpnia 1971 r., która zatwierdziła przeprowadzkę instytutu z Los Angeles (USA) do Sankt Augustin (Niemcy). W 1993 r. o. Malek po wielu latach żmudnej pracy zredagował ogólny indeks czasopisma sinologicznego „Monumenta Serica” dla tomów I–XXXV (1935–1983), co znacznie ułatwia dostęp do bogactwa publikowanych materiałów w pierwszych trzydziestu pięciu tomach czasopisma. (W roku 2021 jest przygotowywany t. 69 „Monumenta Serica”, które to czasopismo od roku 2015 ukazuje się jako półrocznik w dwóch zeszytach, każdy do 300 stron). Oprócz jego starań o regularne ukazywanie się czasopisma animował i przyspieszył publikację Monumenta Seria Monograph Series oraz Collectanea Serica. Pod jego prężną redakcją wydano do 2011 roku dwadzieścia tomów czasopisma „Monumenta Serica”, tzn. od t. 40 (1992) do t. 59 (2011) i ponad siedemdziesiąt tytułów w ramach dwóch serii książkowych.

Działalność o. Malka nie byłaby kompletna bez wspomnienia o jego pasji nauczania i poświęceniu jako wykładowcy uniwersyteckiego. Od 1985 r. pracował jako wykładowca i był promotorem dziesiątek prac magisterskich i doktorskich na Wydziale Filozoficzno-Teologicznym SVD w Sankt Augustin i prawie jednocześnie uczył też na Uniwersytecie Katolickim w Lublinie. W semestrach letnich 2002 i 2010 r. o. Malek prowadził wykłady jako profesor wizytujący w ramach projektu „Teologii międzykulturowej i studiów nad religiami” na Wydziale Teologicznym na Uniwersytecie w Salzburgu (Austria), z którym łączył go udział w wielu projektach naukowych. Po uzyskaniu habilitacji w 2003 r. (zob. poniżej) uczył regularnie na Katedrze Sinologii Uniwersytetu w Bonn. Od 1985 i 2010 r. o. Malek wygłaszał liczne gościnne wykłady na różnych uczelniach i w katolickich instytucjach edukacyjnych w Europie, zwłaszcza w Niemczech i Polsce. Zorganizował także liczne międzynarodowe sympozja w Sankt Augustin i regularnie brał udział w wielu międzynarodowych konferencjach na tematy związane z sinologią oraz historią, a także z obecną sytuacją Kościoła w Chinach. Ojciec Malek miał szczególne zamiłowanie do sztuki i był organizatorem kilka wystaw chrześcijańskiej sztuki chińskiej w werbistowskim muzeum etnograficzno-etnologicznym Haus Völker und Kulturen w Sankt Augustin.

O. Roman Malek (pierwszy z lewej) podczas sympozjum poświęconego Kościołowi w Chinach (15.10.2008 r.) (źródło: archiwum Stowarzyszenia Sinicum)

Godny podziwu jest fakt, że o. Malek, mimo licznych obowiązków redakcyjnych i pedagogicznych, wciąż znajdował czas na swoje osobiste badania. W 2003 r. ukończył obszerną publikację habilitacyjną w Katedrze Sinologii na Uniwersytecie w Bonn, która później została wydana jako Verschmelzung der Horizonte: Mozi und Jesus. Zur Hermeneutik der chinesisch-christlichen Begegnung nach Wu Leichuan (1869–1944)⁵. Intensywne i długotrwałe zajmowanie się filozoficznym dziełem Mozi 墨子 przez pryzmat interpretacji protestanckiej pióra Wu Leichuan 吳雷川 (Wu Zhenchun 吳震春) w sposób znaczący pogłębiło jego znajomość starożytnej kultury chińskiej. Nawet amatorskie czytanie Mozi sprawiło, że wielu Chińczyków – i nie tylko oni – zaczęło się zastanawiać nad podobieństwem jego myśli do chrześcijaństwa.

Wu Leichuan pracował nad przedstawieniem starożytnego filozofa i działacza Chin – Mozi (ok. 468– ok. 376 przed Chr.) jako autetycznego przedstawiciela chińskiej kultury, przeprowadzając dogłębną analizę porównawczą między Mozi i Jezusem. Dla Wu Leichuana obydwaj reprezentowali postać „zbawiciela” dla ich społeczeństw. Ojciec Malek zamierzał przetłumaczyć filozoficzne dzieło Mozi na j. polski. Niestety, ten projekt został zniweczony przez jego nagłą śmierć. Mamy nadzieję, że w jego spuściźnie będziemy mogli znaleźć jeszcze inne materiały, jak np. chińsko-zachodni (angielski, niemiecki i polski) słownik terminologii religijnej w Chinach, o którym o. Malek przed swoją nagłą śmiercią mawiał, iż jest już na ukończeniu. Kilka tygodni przed śmiercią powierzył Instytutowi Monumenta Serica wydanie publikacji o historii wydawniczej werbistów w Chinach, zatytułowanej Biblioteca Sinica Christiana: Annotated Catalogue of Divine Word Missionaries’ (S.V.D.) Publications in Shandong (1882–1950).

Ojciec Malek był nie tylko wybitnym sinologiem, lecz także misjonarzem-werbistą do szpiku kości. Ponad dwudzieścia lat (około 1980–2000) opiekował się katolicką wspólnotą św. Adelheidy przy kościele w Müllekoven (dzielnica miasta Troisdorf w sąsiedztwie Sankt Augustin). Jego dorobek naukowy trafnie podsumowała Barbara Hoster – wieloletnia współpracowniczka i redaktorka w Instytucie Monumenta Serica, która w swojej przedmowie do Festschriftu z okazji 65. urodzin o. Malka (2016) napisała:

Wyniki pracy naukowej o. Malka są naprawdę imponujące i inspirujące. To tak, jakby miał do dyspozycji nie tylko jedno życie, ale kilka, ażeby osiągnąć wszystko to, co osiągnął. Pracował jako organizator konferencji i wystaw, redaktor i autor wielu publikacji związanych z Chinami, a zatem był budowniczym mostów między Wschodem a Zachodem⁶.

Lista pozycji książkowych, artykułów i wszelkie inne działania o. Malka, która zawarta jest w Festschrift, zawiera prawie 1000 wpisów na 65 stronach⁷. To jest naprawdę imponujące i inspirujące! Jednak ogromny zapał o. Malka w pracy był mieczem obosiecznym. Napięcie i stres ze względu na ciągle narastającą pracę i nowe wyzwania oraz przepracowanie, które łączyło się z tym stylem życia, wystawiły na próbę jego zdrowie. W związku z taką sytuacją o. Malek miał coraz mniej czasu także na inne sprawy w swoim życiu.

Udar, który nastąpił 11 kwietnia 2011 r., rzeczywiście był dla niego zejściem do czyśćca tu na ziemi. Paraliż prawostronny i inne ograniczenia były dla niego nowym wyzwaniem. Człowiek o niespożytej energii został nagle przez chorobę zamknięty w klatce własnego ciała. Ojciec Malek był jednak osobą, która nie mogła żyć bez czynienia czegoś kreatywnego, a więc kontynuował pracę nad wieloma własnymi projektami w Instytucie Monumenta Serica przez kolejne siedem lat. Kiedy jego pobyt w Sankt Augustin stał się niemożliwy, wybrał Polskę – swoją ojczyznę, gdzie chciał nadal pracować i spędzić dalsze życie. Mieszkał i pracował 18 miesięcy w werbistowskim Domu Misyjnym św. Józefa w Górnej Grupie. 29 listopada nastąpiła – po krótkiej chorobie – nagła i nieoczekiwana śmierć. 2 grudnia 2019 r. o. Malek został pochowany na cmentarzu polskiego SVD w Górnej Grupie. Requiescat in pace!

Ojciec Malek pozostanie obecny w umysłach sinologów, znawców Chin i historyków Kościoła wraz z jego przełomowym projektem książkowym The Chinese Face of Jesus Christ:

Ukoronowaniem pracy i zaangażowania redakcyjnego o. Malka w rzecz historii chrześcijaństwa w Chinach to projekt książkowy, zainicjowany przez niego na przełomie XX i XXI wieku, a zatytułowany: „The Chinese Face of Jesus Christ” [Chińska Twarz Jezusa Chrystusa]. [To była] „obszerna, interdyscyplinarna praca, ukazująca wielorakie oblicza i przedstawienia Jezusa w Chinach, jednocząca sinologię z aspektami misyjno-historycznymi i teologicznymi oraz z historią sztuki i innymi dyscyplinami”⁸.

Kilka miesięcy przed nagłą śmiercią o. Malek był w stanie zakończyć ostatni tom tego projektu książkowego, który w sumie obejmuje sześć wolumenów⁹. W jednym z wierszy św. Teresy od Dzieciątka Jezus i Najświętszego Oblicza z roku 1895 pt. Do Najświętrzego Oblicza są takie słowa, które w podziękowaniu dedykuję śp. Romanowi¹⁰:

[…] Twoja Twarz święta jest mą Ojczyzną,
Królestwem zaczarowanym,
Roześmianych kwiatem łąk podobizną,
Światłem jutrzenki różanym.
I jak lilia, Twoje Oblicze
Roztacza nieznane wonie,
Duszy wygnanej daje słodycze,
Pokojem wieńczy skronie […]!

O. Roman Malek z siostrami z Chin (źródło: archiwum Stowarzyszenia Sinicum)

2. Tiandao 天道 (Droga Nieba): Roman Malek i jego poszukiwanie istoty religijności chińskiej

To, o czym poniżej napiszę, jest wyrazem wdzięczności dla o. Malka, który – jak już wielokrotnie zostało podkreślone, zajmował się sinologią, a szczególnie chińską religijnością, co głęboko wpłynęło na moje własne rozumienie tradycji religijnych w Chinach. Punktem wyjścia i celem jest tutaj jego książka Das Tao des Himmels. Die religiöse Tradition Chinas (Das Dao Nieba. Religijna tradycja Chin; wydanie: 1996; 2. wydanie: 2003; poniższe numery stron odnoszą się do wydania drugiego).

Do dziś nie znalazłem żadnej recenzji tej książki, znajdującej się – w duchu projektu „Małej Biblioteki Religii” („Kleine Bibliothek der Religionen”: 1995–2001; Freiburg im Breisgau) –na pierwszym miejscu popularności dzieł sinologicznych poświęconych chińskiej religijności. Przedstawia ona również oryginalny, wiarygodny naukowo przyczynek do tego interesującego tematu. Od 2012 r. wykładam na Philosophisch-Theologische Hochschulew Sankt Augustin (od 1 lutego 2020 r.: Kölner Hochschule für Katholische Theologie) religie chińskie. Książka o. Malka Das Tao des Himmels należy do podstawowej listy literatur, które zalecam do przeczytania moim studentom.

Książka, będąca przedmiotem mojej krótkiej analizy (a za podstawę przyjmuję wersję poprawioną z 2003 r.), składa się z trzech części:

– część pierwsza: Podstawy chińskiej religijności
– część druga: Przekonania religijne i ich praktyki
– część trzecia: Wiara i polityka.

Każda z tych trzech części ma swoje własne sekcje i podsekcje, które całościowo ukazują nam barwny obraz chińskiej religijności. Patrząc na zaproponowaną przez autora strukturę, możemy łatwo powiedzieć, że ta książka jest czymś więcej niż tylko popularnym dziełem na temat chińskiej religijności i wprowadzeniem do chińskich religii. Odzwierciedla próbę ukazania natury chińskiej religijności w sposób diachroniczny i synchroniczny przy użyciu binarnej pary językoznawczej wprowadzonej przez Ferdynanda de Saussure (1857–1913), którą też można rozszerzyć na chińskie życie religijne.

W części pierwszej Podstawy chińskiej religijności o. Malek szuka źródeł chińskiego życia religijnego. Jak wiemy, najbardziej pierwotną ludzką świadomością zdaje się być świadomość religijna. Chiny nie były pod tym względem wyjątkiem. Wydaje się jednak, że geneza chińskiej świadomości religijnej różni się od europejskiej. Świadomość religijna starożytnej Grecji, wypełniona niezliczoną wielością mitów, rozwijała się z upływem czasu. W procesie pierwszej autonomizacji ludzkiego życia to sztuka stała się autonomiczna wobec treści religijnych; później nastąpiła kolejna autonomizacja, tj. rozumu ludzkiego, co doprowadziło do powstania filozofii w kulturze zachodniej, polegającej na odkryciu logosu (VI/V w. przed Chr.). Logos, reprezentujący siłę ludzkiego rozumu, rozróżniał siebie jako racjonalną formę rozumowania od mitu, który charakteryzował myślenie ludzi żyjących do tej pory w starożytnej Grecji. W tym momencie myślenie religijne rozwidliło się na dwie formy, tj. kontynuację formy pierwotnego mitu i rozwój teologii, w której logos i treści religijne zostały zjednoczone w teorii teologicznej. Filozofia była matrycą dla Europy, z której wyrosły poszczególne dyscypliny naukowe – humanistyczne i przyrodnicze. Tutaj, od epoki renesansu w Europie, kryje się zapowiedź szybkiego rozwoju nauk przyrodniczych i technologii, które dominują w naszym nowoczesnym i ponowoczesnym świecie.

O. Malek z chińskimi studentami (źródło: archiwum Stowarzyszenia Sinicum)

Historia powstania chińskiej świadomości religijnej, relacjonowana przez o. Malka, różni się od tej starożytnych Greków. W Chinach na pierwszym miejscu mamy do czynienia z wielkim problemem chronologii mitologii chińskiej. W odróżnieniu od mitologii greckiej niemożliwe jest ustalenie chronologii wśród fragmentów klasycznej mitologii chińskiej. Ojciec Malek użył w tym kontekście terminu „euhemeryzm” (s. 18–21). Według starożytnego filozofa greckiego Euhemera (ok. 340 – ok. 260 przed Chr.) Grecy mitologizowali własną historię i deifikowali postacie ludzkie, natomiast Chińczycy częściowo uhistoryczniali swoją mitologię. Mamy więc do czynienia z odwróconą postacią zjawiska starożytnego greckiego euhemeryzmu w starożytnych Chinach. W Chinach mitologia została w pewnym stopniu przekształcona w historię, tj. niektórzy bogowie stali się istotami ludzkimi, a nie jak u starożytnych Greków ludzie stawali się bogami. Zwłaszcza w konfucjanizmie ten „odwrócony euhemeryzm” („odeuhemeryzowanie”) był pomocą w historyzowaniu i chronologizacji prehistorii Chin. Jednak euhemeryzm jako pogląd, według którego bogowie powstali w rezultacie apoteozy wybitnych jednostek (władców, czarowników, wynalazców), zawsze był jedną z najpotężniejszych sił napędowych immanentyzacji Transcendencji w chińskiej historii religii. Występowanie kultu jednostki, czy też kultu wodza, jest do dziś dobrze znane w historii Chin. W tym kontekście pomyślmy tylko o Mao Zedong (1893–1976) lub o Xi Jinping, obecnie najpotężniejszego człowieka w Chinach (od 14 marca 2013 r. przewodniczący Chińskiej Republiki Ludowej).

W przekonaniu o. Malka „prawdziwą” podstawą chińskiej religijności jest postrzeganie świata przez Chińczyków lub – jak to nazywa – ich postawy „filozoficzne czy światopoglądowe” (s. 37–80). Chińczycy od początku kierowali się trzema prawidłowościami: (1) cyklicznością procesów kosmicznych, np. cyklicznym przebiegiem dnia i pór roku; (2) regularnym przebiegiem wegetacji i życia wraz ze wzrostem i śmiercią lub różnymi fazami (np. księżycowymi) oraz (3) dwubiegunowością natury. W tej trzeciej kategorii najlepiej znane są dwubiegunowość yin 陰 i yang 陽. Yin i yang oznaczają dwie podstawowe i przeciwstawne, ale uzupełniające się siły, które występują w całym wszechświecie. Ich wzajemne oddziaływanie powoduje, że wszystkie rzeczy powstają i zmieniają się, tworząc pięć elementów wszechświata (wuxing 五行: ogień, woda, ziemia, metal i drewno; zwane również „pięcioma czynnikami” lub „pięcioma fazami”; por. s. 216– 217), które generują wszystkie inne rzeczy. Wśród sił natury yin i yang są w ciągłym ruchu. Ta forma myślenia z pewnością obejmuje ideę fengshui 風水 (dosł. wiatr i woda; s. 139–142) jako niewidzialnej i nieuchwytnej siły życiowej w naturze. Fengshui wyznacza również rodzaj planowania w celu osiągnięcia harmonijnego dopasowania się do środowiska. Tradycyjne fengshui w starożytnych Chinach obejmowało ogólny układ miast, wiosek, domów i budynków gospodarczych. Wcześniej fengshui tłumaczono również jako geomancję, ponieważ praktyki te obejmowały także takie kwestie, jak ochrona budynków przed złymi duchami.

Jeśli chodzi o miejsce człowieka w świecie (w kosmosie), to mówi o nim tytuł książki: Das Tao des Himmels. Dao, zwłaszcza w konfucjanizmie oznacza moralną Drogę Niebios (Tiandao 天道), w której zakotwiczona jest droga moralnego życia człowieka, czyli rendao 人道 (s. 48–77). Jeśli chodzi o dążenie do życia wiecznego, to Chińczycy wierzyli w dwa rodzaje duszy – hun 魂 i po 魄 (s. 53–58). Była to starożytna tradycja dualizmu związanego z duszą, która przypisywała każdemu człowiekowi posiadanie obu dusz. Duszę hun uważano za duchową, eteryczną, yang, która opuszcza ciało ludzkie po śmierci i jest gwarancją jego nieśmiertelności poprzez odpowiednie rytuały ku czci przodków. W przeciwieństwie do niej dusza po była uważana za cielesną, materialną i yin; ta dusza pozostała w ciele zmarłego i wracała do ziemi.

W części pierwszej o. Malek podkreśla też rolę chińskiego monizmu, który jest pokrewny fenomenowi (chińskiego) uniwersalizmu, opisanemu przez holenderskiego sinologa Jana Jakoba Marię de Groota (1854–1921). De Groot użył tego terminu zwłaszcza w kontekście tak zwanych „trzech nauk” w Chinach: daoizmu, konfucjanizmu i buddyzmu. Według niego zostały połączone w jednolite, „uniwersalistyczne” nauczanie, które wydaje się być możliwe tylko w ramach monistycznego światopoglądu. Zgodnie z chińskim monizmem nie istnieje nic innego od tego świata, który jest nam dany w przeżyciach i doświadczeniach. Tak więc nie ma miejsca na żaden drugi świat (dualizm) ani żadne dodatkowe światy poza nim (pluralizm). Wszystko, co istnieje, istoty ludzkie, duchy oraz bóstwa są tylko różnymi i wielorakimi przejawami i reprezentacjami możliwości zmian i transformacji (yi 易) w tym naszym jednym świecie. W chińskim monizmie Transcendencja z konieczności jawi się jako „immanentna Transcendencja”¹¹.

Oprócz, podkreślonej w części pierwszej, monistycznej tendencji myśli chińskiej, która zawsze miała ogromny wpływ na postępujący rozwój chińskiej religijności, o. Malek wprowadził także inną cechę chińskiego myślenia, tj. ideę korelacji (s. 216–217). Takie współzależne myślenie, jakie można znaleźć w klasycznych chińskich „kosmologiach” (Yijing [Księga Przemian] i daoizmie) jest sposobem myślenia raczej poprzez skojarzenia, obrazy lub analogie niż na podstawie naturalnej i fizycznej przyczynowości. Myślenie korelacyjne jest zatem rodzajem myślenia spontanicznego, które opiera się na nieformalnych i ad hoc analogowych procesach asocjacyjnych, które zakładają zarówno podobieństwa, jak i różnice. Jest to forma myślenia oparta na systemach korespondencji. W kontekście wyraźnej rytualizacji życia codziennego w starożytnych Chinach i wczesnej refleksji nad własnymi systemami rytualnymi, Chińczycy opracowali system myślenia korelacyjnego, rozpoczynając od kosmologii ze strukturą numerologiczną (kosmologia korelacyjna). Istnieje zatem wiele odpowiedników liczbowych, takich jak pięć punktów kompasu (w tym środek), pięć kolorów, pięć smaków, pięć tonów, pięć rodzajów zboża, pięć udomowionych zwierząt itp.

Część druga: Przekonania religijne i ich praktyki (s. 110–188) to – do pewnego stopnia – szczegółowe rozpracowanie niektórych tematów omówionych już w części pierwszej. Wśród bóstw o. Malek wymienił – co ciekawe – Houtu 后土 (s. 120–121), jedno z najbardziej tajemniczych chińskich bóstw, gdyż w zależności od źródła jego płeć jest albo męska, albo żeńska. Przedstawia on Houtu jako boginię ziemi, bardzo popularną boginię, której od czasów starożytnych poświęconych było wiele świątyń. Najbardziej rzucającym się w oczy wkładem o. Malka jest jego dziewiąta sekcja: Post i medytacja. Należy przypomnieć, że zagadnienie rozumienia postu w daoizmie pojawiło się na początku jego własnej kariery sinologicznej. Jak wyżej wspomniano, w 1984 r. ukończył studia doktoranckie, przedstawiając rozprawę na temat daoizmu religijnego: Das Chai-chieh lu: Materialien zur Liturgie im Taoismus – („Zhaijielu 齋戒錄: Materiały liturgiczne w daoizmie”). 

W części trzeciej: Wiara i polityka (s. 189–207) o. Malek przedstawił historyczny przegląd polityki religijnej w Chinach, podsumowując go sformułowaniem „frappierende Kontinuität” (uderzająca ciągłość). Zasadniczą cechą chińskiej polityki religijnej na przestrzeni wieków – w imperialnych Chinach, Republice Chin i Chińskiej Republice Ludowej – jest ostateczne poddanie religii tzw. „imperatywowi kulturowemu” (termin wprowadzony przez Erika Zürchera, 1928–2008). Twierdzenie to było uzasadnione żądaniem „sinizacji” religii w obrębie kultury chińskiej. Taki rozwój można wyraźnie dostrzec w dziejach zarówno rdzennych religii – konfucjanizmu i daoizmu, jak i innych religii, tj. buddyzmu, który uległ w ciągu dwóch tysięcy lat historii Chin głębokiej sinizacji, chrześcijaństwa (katolicyzmu i protestantyzmu), a także islamu.

Jako wytłumaczenie tej uderzającej ciągłości chińskiej polityki wobec tradycji religijnych w całej historii Chin o. Malek przywołał zdanie z dzieła Mengzi (VA 4), cytując Konfucjusza (551–479 przed Chr.): „Nie ma dwóch słońc na niebie”, którego drugą część uzupełnił i wyjaśnił na s. 190: „ani dwóch królów nad ludem” (tian wu er ri, min wu er wang 天無二日，民無二王). Monitorowanie komunistycznej polityki religijnej w Chinach stało się długoterminowym zobowiązaniem o. Malka jako redaktora naczelnego biuletynu „China heute”. Jednak kontrola, tłumienie, a nawet prześladowanie chrześcijaństwa i islamu jako „obcych religii marginalnych” przez chińskich komunistów nie miało ostatniego słowa w jego książce Das Tao des Himmels. W zakończeniu swego dzieła złożył hołd obecnym poszukiwaniom Transcendencji przez Chińczyków w ich życiu, nazywając je – jak wielu innych uczonych – „gorączką religijną” w Chinach.

Charakterystyczną cechą książki o. Malka jest poparcie licznymi cytatami z oryginalnych tekstów chińskiej tradycji religijnej opisywanej przez niego religijności w Państwie Środka. Chociaż są to tłumaczenia, to oferują one niesinologom szczególny rodzaj intelektualnego doświadczenia i ułatwiają zrozumienie tak odmiennego od naszego, a przy tym fascynującego chińskiego życia religijnego.

O. Roman Malek z siostrami i klerykiem z Chin (źródło: archiwum Stowarzyszenia Sinicum)

Słowa podsumowujące

Sinologiczna kariera o. Romana Malka na polu chińskiej religijności rozpoczęła się od spotkania z daoizmem. Wydaje się, że studiując go, znalazł swój własny klucz do chińskiej duszy, rozumiejąc daoizm jako „miejsce schronienia dla chińskiej duszy agnostycznej” (zob. powyżej). Następnie zwrócił się ku badaniom chrześcijaństwa w Chinach, stając się stopniowo jednym z największych znawców historii chrześcijaństwa w tym kraju, zwłaszcza zaś dziejów Kościoła katolickiego. Z akademickiego i sinologicznego punktu widzenia o. Malek, podobnie jak Erik Zürcher i Jacques Gernet (1921–2018), poparł ideę studiowania chrześcijaństwa w Chinach XV–XVIII w. na podstawie chińskich źródeł jako prawdziwego pola badawczego zachodniej sinologii, z uwagi na to, że do lat 70. XX w. badania te miały charakter europocentryczny i koncentrowały się na zachodnich źródłach misyjnych.

Jeśli chodzi o konfucjanizm, to o. Malek szczególnie analizował tradycję konfucjańską przede wszystkim w kontekście swoich studiów nad historią polityki religijnej w Chinach. W historii Chin konfucjańska ortodoksja wielokrotnie konkurowała z innymi szkołami: na przykład w starożytności konfucjaniści zaatakowali szkoły Mozi (Mo Di 墨翟, ok. 470 – ok. 391 przed Chr.) i Yang Zhu 楊朱 (ok. 370 – ok. 319 przed Chr.), także buddyzm w okresie dynstii Tang (618– 907) i buddyzm Chan w czasie dynastii Song (960–1279). Ta praktyka doprowadziła do – pomimo bardziej popularnej tendencji do łączenia „trzech nauk” (daoizmu, konfucjanizmu i buddyzmu) w jedno – dominującego później rozróżnienia w polityce religijnej między doktrynami ortodoksyjnymi a heterodoksyjnymi. To rozróżnienie było w przekonaniu o. Malka dalej narzędziem w rękach chińskich komunistów – zjawisko, które on wielokrotnie opisywał jako „uderzającą ciągłość”.

Badania o. Malka nad chińską religijnością i chrześcijaństwem w Chinach osiągnęły punkt kulminacyjny w jego obszernej pracy habilitacyjnej Verschmelzung der Horizonte: Mozi und Jesus. Zur Hermeneutik der chinesisch-christlichen Begegnung nach Wu Leichuan (1869–1944), którą ukończył w 2003 r. na Uniwersytecie w Bonn (zob. powyżej). Był głęboko przekonany, iż myśl Mozi wykazuje największe podobieństwo z chrześcijaństwem spośród wszystkich chińskich tradycji. Motizm był wpływowym ruchem religijno-filozoficznym i społecznym, który rozwinął się w okresie Walczących Królestw (479–221 przed Chr.) w starożytnych Chinach, a zaczął podupadać po zjednoczeniu Chin za panowania dynastii Qin (221–207 przed Chr.), ostatecznie zaś zniknął podczas Zachodniej Dynastii Han (206 przed Chr. – 24 po Chr.).

Lektura Das Tao des Himmels. Die religiöse Tradition Chinas i innych licznych przyczynków o. Malka w dziedzinie religijności chińskiej umożliwiła mi wypracowanie własnego rozumienia istoty chińskiej religijności. Z pomocą jego książki Das Tao des Himmels mogłem dokonać np. kilku uogólnień na temat pewnych specyficznych cech chińskiej religijności: (1) najgłębszym fundamentem chińskiej religijności jest kult przodków (s. 129–137); (2) chińska religijność opiera się bardziej na ortopraksji (chodzi tu o konkretną „skuteczność”/pożytek religii w życiu ludzkim, s. 137–151) niż na ortodoksji (jak np. to jest w chrześcijaństwie, które szuka zawsze dogmatycznie bezbłędnie sformułowanej doktryny); (3) podstawowa postawa synkretyzmu w chińskiej religijności wyłania się z wyżej wspomnianej ortopraksji (s. 97–103) oraz monizmu; (4) religijność chińska obejmuje tendencję do psychologizacji treści religijnych, tj. religijność rozumiana jest jako immanentna cecha ludzkiej psychiki, niekoniecznie mająca jakiekolwiek odniesienie do zewnętrznej Transcendencji. Taka religijność oferuje pocieszenie w chwilach cierpienia, światło w czasach zamętu. Zatem jest ona siłą psychiki ludzkiej, która pomaga człowiekowi rozwiązywać wszelkiego rodzaju problemy życiowe (s. 142–151 i 157–176); (5) w społeczno-politycznym kontekście religijności przeżywanej w Chinach wielką rolę odegrała konfucjańska ortodoksja (zhengtong 正統) lub „imperatyw kulturowy”, który w 1949 r. został zastąpiony imperatywem chińsko-marksistowskim, zachowującym ważność do dziś (s. 203).

Patrząc na całe życie o. Romana Malka trzeba przyznać, że poniższe słowa Georga Bernarda Shawa (1856–1950) – irlandzkiego dramaturga i prozaika, sprawdziły się w jego życiu:

Życie nie jest świecą,
a raczej wspaniałą pochodnią,
którą pozwolono nam trzymać przez chwilę,
i należy uczynić wszystko, by świeciła jak najjaśniej
nim oddamy ją naszym następcom¹².

¹ W tym artykule autor wykorzystał dwa własne wcześniejsze przyczynki w j. angielskim: 1. In Memoriam Roman Malek S.V.D. (1951–2019). W: „Monumenta Serica”68 (2020) 1, s. 227–234; 2. The Dao of Heaven: Roman Malek S.V.D. (1951–2019) and His Search for the Nature of Chinese Religiosity, który będzie opublikowany w księdze pamiątkowej ku czci o. Romana Malka.

² Zob. np. recenzje jego doktoratu: T.H. Barrett, „Orientalische Literaturzeitung” 84 (1989) 4, s. 477–479; L. Köhn, „Asian Folklore Studies” 45 (1986), s. 317–319.

³ Roman Malek, „Taoizm: Rodzima religia Chin”. W: Henryk Zimoń (red.), Religia w świecie współczesnym: Zarys problematyki religiologicznej. Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 2000, s. 321–322.

⁴ Barbara Hoster, „Foreword”. W:Rooted in Hope: China – Religion – Christianity / In der Hoffnung verwurzelt: China – Religion – Christentum / Festschrift in Honor of / Festschrift für Roman Malek S.V.D. Barbara Hoster, Dirk Kuhlmann, and Zbigniew Wesołowski S.V.D (red.). (Monumenta Serica Monograph Series 68/1–2). Sankt Augustin: Monumenta Serica Institute – Abingdon, Oxon: Routledge, 2017, t. 1, s. xvi: „originally modest news service into a widely esteemed periodical of scholarly rank”. 

⁵ Studies in Christian Mission, 29 (Leiden–Boston: Brill, 2004), 613 s. Recenzje m.in. przez Vladimír Liščák, „Archiv Orientální” 73 (2005), s. 270–271; Zbigniew Wesołowski, „Shenxue lunji”神學論集 No. 144 (2005), s. 310-317; Wilhelm K. Müller, „Bibliographia missionaria” LXIX (2005), s. 285–287.

⁶ Barbara Hoster, Foreword, s. xvi–xvii: „Fr. Malek’s record of academic work is impressive and awe-inspiring. It is as if he had not just one, but several lives to accomplish everything that he did. He worked as an organizer of conferences and exhibitions, as editor and author of numerous China-related publications and served in this way as a bridge-builder between East and West”. W: Barbara Hoster – Dirk Kuhlmann – Zbigniew Wesołowski), „Rooted in Hope. China – Religion – Christianity / In der Hoffnung verwurzelt. China – Religion – Christentum. Festschrift in Honor of Roman Malek S.V.D. on the Occasion of His 65th Birthday / Festschrift für Roman Malek S.V.D. zu seinem 65. Geburtstag”. (2 tomy). Abingdon, Oxon – New York: Routledge.

⁷„Bibliography of Roman Malek S.V.D.”. W: „Rooted in Hope / In der Hoffnung verwurzelt”, s. xliii–cviii.

⁸ Barbara Hoster, „Foreword”. W: „Rooted in Hope / In der Hoffnung verwurzelt”, s. xix: „The crowning of Fr. Malek’s editorial commitment to the history of Christianity in China is the book project which he initiated around the turn of the Millennium, titled: The Chinese Face of Jesus Christ‚a comprehensive interdisciplinary work on the manifold faces and images of Jesus in China, which unites the sinological, mission-historical, theological, art-historical, and other aspects’”.

⁹ „The Chinese Face of Jesus Christ: Supplementary Anthology, General Index, Addenda”. Monumenta Serica Monograph Series, 50/4b. Abingdon, Oxon – New York: Routledge, 2020. [published July 2019].

¹⁰ Zob. Agnieszka Bugała „Okaż nam, Panie, Oblicze swoje…”,https://www.niedziela.pl/artykul/41138/Okaz-nam-Panie-Oblicze-swoje [dostęp: 5.01.2021].

¹¹ Karl-Heinz Pohl. 2016. „Immanent Transcendence” in the Chinese Tradition: Remarks on a Chinese (and Sinological) Controversy”. William Franke and Nahum Brown (red.), „Transcendence, Immanence, and Intercultural Philosophy”. London: Palgrave Macmillan, s. 103–123.

¹² Life is no “brief candle” to me. It is a sort of splendid torch which I have got hold of for a moment, and I want to make it burn as brightly as possible before handing it on to the future generations (George Bernard Shaw/Quotes: https://www.goodreads.com/quotes/41166-life-is-no-brief-candle-to-me-it-is-a [dostęp: 5.01.2021].